آشنایی با ماهیت حقوقی و کیفری چک

و استفاده روزافزون این سند لازم الاجراءرالازم الاجراءرا آشكار می سازد .  بدین سبب لازم است به منظور پیشگیری عمدی یا سهودی جرایم مربوطبه چك و طرح دعاوی كیفری و حقوقی در صورت نیاز همكاران ارجمند با قانون چك و نحوةبازپس گیری حقوقی از دست رفته ناشی از استفاده سوء از این سند و مواجهه با چك هایبلامحل آشنا شوند . این نوشتار با عنوان «آشنایی با قانون چك و نحوة وصول وجه چكبلامحل از طریق طرح دعاوی كیفری وحقوقی و اجرای ثبت » به همین منظور تهیه و تنظیمشده و در اختیار قرارگرفته است . امید است مفید فایده باشد.
گفتار نخست : تعریف و شرح چند اصطلاح:
چك :

ماده 310 قانون تجارت چك را اینگونه تعریفكرده است ؛ [چك نوشته ای است كه به موجب آن صادر كننده وجوهی را كه نزد محال علیهدارد كلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید .] بدین ترتیب می توان گفت (چك وسیله استرداد و انتقال وجه تودیع شده یا استفاده از اعتبار مصوبه و موجود دریكی از بانكهای قانونی است كه معمولاً با استفاده از برگهای ویژه ای كه بانك محالعلیه قبلاً در اختیار دارندگان حساب گذارده است به عمل می آید . ) بنابراین چك سندانتقال و وسیله مبادله پول است كه در این انتقال سه تن نقش دارند :
-­صادر‌كننده‌ چك یعنی كسی‌كه چك‌را نوشته و‌امضاء می‌كند‌و به دست‌غیر‌می دهد.
-بانك محال علیه یعنی بانك پرداخت كننده وجه مندرج درچك
-ذینفع یا دارنده و یا دریافت كننده چك كه اغلب شخص ثالث، وگاهیصادركننده و دریافت كننده یكی هستند ( چك در وجه صاحب حساب‌(
صادركننده چك:
شخصی كه چك را صادر( یعنی تاریخ و مبلغ را نوشته و امضاء می كنند و دریافتكننده را مشخص می نماید ) صادر كننده نامیده می شود  .  صادركننده حسب قانون بایددر تاریخ مندرج در چك به اندازه مبلغ آن در بانك وجه نقد یا اعتبار داشته باشد .  ونباید در تاریخ مندرج در چك ، تمام یا قسمتی از وجه را از بانك خارج كند یا دستورعدم پرداخت وجه را بدهد ، صادركننده نباید چك را بصورتی تنظیم كند كه بانك به آنعلل از پرداخت وجه خودداری كند .  بنابراین چك باید فاقد قلم خوردگی باشد وامضاء آنبا امضاء صاحب حساب در بانك مطابقت داشته باشد و اختلافی در مندرجات چك نباشد
دارنده چك :
شخصی است كه برای نخستین بار چك را به بانك ارائه می دهد .  برای مشخص شدن شخصی كه برای اولین بارچك را به بانك ارائه می كند ، بانكها وظیفهدارند به محض مراجعه دارنده ، هویت كامل و دقیق او را با ذكر تاریخ در پشت چك درجنمایند .  دارنده چك اعم از كسی است كه چك در وجه او صادر شده ، یا به نام او پشتنویسی شده ، یا حامل چك ، یا قائم مقام آنان .
ظهرنویسی:
شخصی است كه چكتوسط صادر كننده در وجه او صادر شده می تواند با ظهر نویسی( پشت نویسی چك ) چك رابه دیگری منتقل نماید در چنین حالتی این شخص در پشت چك می نویسد( دروجه،…….پرداخت شود ) و ذیل نوشته را دو امضاء می نماید بدین ترتیب دارنده یاذینفع چك شخصی است كه نامش ظهر چك نوشته شده است .
بانك محال علیه :
بانكی كه چك در وجه آن صادر شده است یعنی بانك پرداخت كننده وجه
چك بلامحل :
چك بلامحل یا چك پرداخت نشدنی آنست كه به میزان وجه مندرج در آن ، دربانك محال علیه اعتباریا وجه نقد نباشد . و یا مندرجات چك مثل امضاء و قلم خوردگیبا واقع مطابقت نداشته باشد .
عهده بانك :
یعنی در نزد بانك درمتنشكوائیه برای استراد وجه چك می نویسیم : [یك فقره چك به شماره ……………………… عهده بانك …………………… به مبلغ…………………………
شاكی :
شكایت‌كننده‌، شخصی‌كه بر‌علیهصادر‌كننده چك بلامحل اقامه دعوی‌كیفری‌می نماید

مشتكی عنه :
كسی كه ازاو به مرجع قضایی شكایت شده است .
ذی نفع :
كسی است‌كه چك به ‌نام اوصادر یا ظهر نویسی شده یا چك به او واگذار‌گردیده باشد .

تعقیب كیفری :
وقتی كه شخص به علت ارتكاب به جرم تحت تعقیب مراجع قضایی قرارمی گیرد .
مسئولیت مدنی :
مسئولیت شخص به شكل جبران خسارت ، انجام تعهدات ، وفایبه عهد و …. راگویند .
فرق ظهرنویس با ضامن :
-اگر امضاء كننده پشتچك نوشته باشد ؛[مبلغ چك در وجه ………. پرداخت شود] این شخص ظهر نویس محسوب میشود.
-اگر امضاء كننده پشت چك نوشته باشد ؛[پرداخت وجه چك را ضمانتمی نماید] ضامن محسوب می گردد .
گفتار دوم : انواع چك و مطالبی پیرامون آن
یكم – انواع چك :
1 – چك عادی : چكی است كه اشخاص عهدة بانكها بهحساب جاری خود صادرو دارندة آن تضمینی جز اعتبار صادر كنندة آن ندارد .
2 – چك تأیید شده : چكی است كه اشخاص عهدة بانكها به حساب جاری خود صادر و توسط بانكمحال علیه پرداخت وجه آن تأیید می شود .
3 – چك تضمین شده : چكی است كهتوسط بانك به عهدة همان بانك به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانكتضمین می شود .
4 – چك مسافرتی : چكی است كه توسط بانك صادر و دروجه آن درهریك از شعب آن بانك توسط نمایندگان و كارگزاران آن پرداخت می گردد .
دوم – ویژگی های چك :
چك برای اینكه از طرف بانك قابل وصول باشد باید شرایط ذیل رادارا باشد ؛

1 – محل صدور( شامل نام بانك و‌شعبه و‌كدشعبه‌كه توسط بانكنوشته می شود)

2 – تاریخ صدور( كه توسط صادركننده نوشته می شود .  حسبقانون تجارت پرداخت وجه چك نباید وعده دار باشد)
3 – امضاء صادركننده چك( كه باامضای وی در بانك باید مطابقت داشته باشد .)
4 – مبلغ چك و نامشخصی كه چك در وجه او صادرشده است .
چند نكته :
-چك از اسنادلازم الاجراست
-صادر كنندة چك باید در تاریخ مندرج در آن معادل مبلغمذكور در بانك محال علیه وجه نقد داشته باشد .
-هرگاه در متن چكشرطی برای پرداخت ذكر شده باشد بانك به آن شرط ترتیب اثرنخواهد داد .
-هركس با علم به بسته بودن حساب بانكی خود مبادرت به صدور چك نماید عمل وی‌در‌حكمصدور‌چك بی‌محل خواهد بود‌و‌به مجازات مندرج در‌قانون چك‌می رسد.
-صادر كننده چك می تواند بنا به دلائل منطقی ( مثل به سرقت رفتن چك) دستور عدمپرداخت وجه چك را به بانك محال علیه بدهد .  این دستور باید كتبی ، صریح باشد و علتعدم پرداخت در آن ذكر شود . ( فرم شماره یك)
-دارنده چك می تواندعلیه كسی كه دستور عدم پرداخت داده شكایت كند .
-در مواردی كه ذی نفعدستور عدم پرداخت وجه چك را می دهد ، بانك مكلف است . وجه چك را تا تعیین تكلیف آندر مرجع رسیدگی یا انصراف دستور دهنده در حساب مسدودی نگهداری نماید .
-بانكها مكلفند در‌‌روی هر برگ چك نام ونام خانوادگی صاحب حساب راقید نمایند .
-بانكها مكلفند كلیه حسابهای جاری اشخاص را كه بیش از یكبارچك بی محل صادر كرد و تعقیب آنها منتهی به صدور كیفر خواست شده باشد بسته و تا 3سال تمام به نام آنها حساب جاری دیگری باز ننماید .  اسامی چنین اشخاصی را بانكهابه بانك مركزی گزارش می نمایند .
-درصورتی كه چك به وكالت یا نمایندگیاز طرف صاحب حساب اعم از شخص حقیقی یا حقوقی صادر شده باشد ، صادر كنندة چك و صاحبحساب متضامنأ مسئول پرداخت وجه چك خواهند بود .
-هر كس مرتكب بزهصدور چك بلامحل گردد به شرح مندرج در قانون چك مجازات خواهد شد .
-مجازات مرتكب بزه صدور چك بلامحل شامل مواردی كه ثابت شود چكهای بلا‌محل بابتمعاملات نامشروع و یا بهرة ربوی صادر شده نمی باشد .
-حسب نظریه فقهایشورای نگهبان اصدار چك بلامحل كه عرفاً كلاهبرداری و فریب طرف شمرده می شود بهوسیلة حاكم شرع قابل كیفر و تعزیراست .
-حسب نظریه مشورتی اداره حقوقیدادگستری و با توجه به مادة 310 قانون تجارت به نظر می رسد بانك بتواند وجه چكهاییرا كه صاحب حساب آن در زمان حیات خود صادر نموده و سپس فوت كرده است پرداخت نمایدزیرا به محض صدور چك صاحب حساب وجه آن را به شخص دیگری واگذار كرده است .
-چك فقط در‌تاریخ مندرج در‌آن یا پس از‌تاریخ مذكور‌قابلوصول‌از‌بانك خواهد بود .
-قانون تجارت محدودیتی برای مدت ارائه چك ومطالبه وجه آن از بانك محال علیه پیش بینی نكرده است .  ولی طبق مصوبه كمیسیونحقوقی بانكها در سال 1363 تا ده سال می توان برای وصول وجه چك به بانك مراجعه كرد .
بسمه تعالی
تاریخ :
ریاست محترم بانك …………………………….. شعبه …………………………..
اینجانب ………………………فرزند ……………صاحب حساب جاری به شماره ………………..  بدین وسیله اعلام میدارد كه چك به شماره ………………….(مفقود/سرقت /كلاهبرداری….) شده و دراجرای ماده 14 قانون صدور چك خواستار عدم پرداخت آن  می باشم .
نام و نامخانوادگی و امضاء
گفتار سوم – طرح دعاوی برای استرداد وجه چك بلامحل

چک بلامحلبه سه طریق می توان وجه چك بلامحل را از مراجع قضایی و قانونی مطالبهنمود :
1 – با طرح دعوی كیفری
2 – با طرح دعویحقوقی
3 – از طریق اجرای ثبت
دارنده چك باید ظرف مدت 6 ماه ازتاریخ صدور چك به بانك محال علیه مراجعه نماید و تقاضای دریافت وجه چك را نماید .

درصورت :
–        عدم موجودی
–        كسر موجودی
–        مسدود بودنحساب
بایستی بلافاصله از بانك تقاضای گواهی عدم پرداخت نماید .  این گواهی درطرح هر سه شكل دعوی استرداد مورد نیاز است .( این گواهی عدم پرداخت در عرف برگه زدنروی    چك نامیده می شود . )
یكم : دعوی كیفری به منظور استرداد وجه چك بلامحل :
1 – برای تعقیب كیفری پس از دریافت گواهی عدم پرداخت ، برای طرح كیفری 6 ماه فرصت است .
2 – اگر ظرف 6 ماه برای اخذ گواهی عدم پرداخت وظرف 6 ماهبرای طرح دعوی كیفری اقدام نشود دیگر حق تعقیب كیفری صادر كننده چك سلب می شود .  پس از گذشت این فرجه و عدم اقدام ، دعوی چك حقوقی می شود .
3 – برای تعقیبكیفری چك باید به دادسرایی مراجعه كنیم كه بانك محال علیه مورد نظر در حوزه قضاییآن قرار گرفته است مثلاً اگر صادر كننده چك مقیم اهواز باشد وچك را برای انجاممعامله ای در اصفهان به كسی داده است كه آن شخص مقیم تهران است و چك مزبور در وجهبانك صادرات شیراز باشد در صورت بلامحل بودن چك باید در دادسرای عمومی و انقلابشیراز اقامه دعوی نمود .
4 – دعوی كیفری فقط علیه صادر كننده چك امكان داردزیرا نامبرده دارای مسئولیت كیفری و دیگر اشخاص ( ظهرنویسان یا ضامن ها ) مسئولیتمدنی دارندلذا بر علیه دیگر اشخاص فقط می توان دعوی حقوقی كرد و وجه چك رامطالبهنمود .
مدارك لازم برای اقامه دعوی كیفری :
1- فتوكپی مصدق( مطابق با اصل شده ) متن و پشت چك ( 2 نسخه(
2 – فتوكپی مصدق گواهی عدمپرداخت كه از بانك دریافت داشته ایم ( 2 نسخه(
3 – تنظیم شكوائیه ( طبقفرم شماره 3(
4 – مدارك احراز هویت
5 – ابطال تمبر بابت هزینهمطابق با اصل كردن و پرداخت هزینه شكایت كیفری
هزینه شكایت كیفری :
تامبلغ یك میلیون ریال ، هزار ریال
نسبت بهمازاد یك میلیون ریال تا ده میلیون ریال ، سه هزارریال و مازاد بر ده میلیون ریال ،ده هزارریال می باشد .

­پس از تعقیب كیفری صادر كننده چك ، برای مطالبه وجهچك می توان برگ دادخواست را تنظیم و تسلیم دادگاه نمود .
توضیح :
درمقابل عبارت ؛ «با عنایت به پرونده كیفری كلاسه …..» شماره كلاسه پرونده كیفری راكه قبلاً در دادسرا مطرح نموده اید ذكر می كنید .
در موارد ذیل صادر كنندةچك قابل تعقیب كیفری نیست :

1 –  در صورتی كه ثابت شود چك سفید امضاء دادهشده باشد .
2 – هر گاه در متن چك ، وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی شدهباشد .
3 – چنانچه در متن چك قید‌شده باشد‌كه چك بابت تضمین‌انجاممعامله‌با‌تعهدی            است .
4 – هرگاه بدون قید در متن چك ثابت شود كه وصول چكآن منوط به تحقق شرطی بوده یا چك بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است .
5 – در صورتی كه ثابت گردد چك بدون تاریخ صادر شده و یا تاریخ واقعیصدور چك مقدم بر تاریخ مندرج در متن چك باشد .
دوم : دعوی حقوقی به منظوراسترداد وجه چك بلامحل
وقتی بنا به علل قانونی امكان طرح دعوی كیفری برایوصول وجه چك بلامحل نبود می توان برای استرداد وجه چك علیه ؛ صادر كننده چك ،ظهرنویسان و ضامنین در شعب حقوقی دادگاه اقامه دعوی حقوقی نمود
مدارك لازم :
1 – فتوكپی مصدق متن و ظهر چك بلامحل (2نسخه)
2 – فتوكپی مصدقگواهی عدم پرداخت ( 2 نسخه)
3 – وكالت نامه ( در صورت دادشتنوكیل)
4 – قیم نامه(درصورتی كه خواهان قیم داشته باشد . )
5 – تنظیم‌دادخواست (حسب فرم شماره‌5)[دو نسخه] و‌پرداخت‌هزینه‌دادرسی ‌و‌ابطالتمبر
6 – مدارك احراز هویت
سوم : نحوه وصول وجه چك بلامحل از طریق اجراء اداره ثبت اسناد .

شرایط صدور اجرائیه از طریق اجرای ثبت :
1 – بانك محال علیه یكی از بانكهایی باشد كه طبق قانون تشكیل شده باشد .
2 – در گواهی عدم پرداخت صادره از بانك ، مطابقت امضای صادركننده چك بانمونه امضای موجود وی در بانك گواهی شده باشد .
3 – موعد پرداخت مبلغ چكفرا رسیده باشد . ( چك تاریخ دار باشد .(
كسانی كه می توانند جهت اجرای وجه چك از طریق ثبت اقدام نمایند :
1 – كسی‌كه‌برای‌‌اولین بارچك‌را‌به بانكبرده و مشخصات خود را در ظهر چك درج كرده باشد .
2 – كسی‌كه پساز‌اخذ‌گواهی‌عدم پرداخت ، چك از طریق ظهر نویسی به او منتقل شده است .
3 – كسی كه چك از طریق ارث به او رسیده باشد .
اجرائیه ثبتی علیه اشخاص ذیل صادر می شود :
1 – صادر كننده چك
2 – متضامناً علیهصادر كننده و صاحب حساب در مواردی كه چك به نمایندگی یا به وكالت از صاحب حساب صادرشده است .
مدارك لازم :
1 – اصل و فتوكپی مصدق متن و ظهرچك
2 – اصل و فتوكپی مصدق گواهی عدم پرداخت از طرف بانك محالعلیه
توضیح :
-متقاضی اجرائیه با مدارك فوق به اداره ثبت محلوقوع بانك محال علیه مراجعه و در دایره اجراء اقدام به تكمیل فرم ( فرم شماره 6) تقاضای صدور اجرائیه می نماید .
-حق‌الاجراء‌5%‌( نیم‌عشر) اصل مبلغ مورد‌مطالبه است‌كه‌پرداخت‌آن‌به‌عهدة‌صادر‌كننده‌چك‌می باشد .
چند نكته :
-دعوی كیفری علیه ظهرنویس امكان پذیر نیست .
-اگرظهر نویسی توسط چند نفر صورت گرفته است ظهر نویسان بطور تضامنی مسئولیت دارند .‌‌ لذا دارنده چك می‌تواند به هر یك و یا همه ظهرنویسان مراجعه         نماید .
-ظهرنویسان هم می توانند به ظهر نویس یا ظهرنویسان قبلی مراجعه ووجوه پرداختی را مطالبه نمایند .

منبع:gharardad.net